De staat en zijn grenzen

De grote motor van migratie is onze behoefte aan goedkope en tegenwoordig ook minder goedkope arbeid. Hein de Haas legt daar met recht in zijn boek Hoe migratie echt werkt de nadruk op. Eerder dit jaar stelde een rapport van het Centraal Plan Bureau het minstens zo onomwonden. 
Wat de vluchtelingen betreft, en over hen gaat het bovenmatig veel, hun aantal is betrekkelijk gering. Oorlogen produceren altijd extra vluchtelingen, Oekraïne, Syrië, Joegoslavië, maar sinds 1945, toen miljoenen vluchtelingen, niet in de laatste plaats Duitse vluchtelingen, door Europa trokken om noodgedwongen hun geluk elders te beproeven is het qua vluchtelingen eigenlijk betrekkelijk rustig geworden in Europa. 

Dit staat in zo’n contrast met de problematisering van de vluchteling, dat wie het discours een beetje volgt begint te denken dat zijn oren hem bedriegen. Waar we het dus over zouden moeten hebben is beeldvorming versus feit, mythe versus werkelijkheid. 
Probleem is om te beginnen dat fictie die voor waar wordt aangenomen, enorme invloed op de werkelijkheid heeft. Je zou kunnen zeggen dat we sterven aan fictie, ware het niet dat dat een beetje merkwaardig is voor iemand die zich in de eerste plaats als romanschrijver beschouwt. En toegegeven, soms heeft de fictie ook een reddende functie, of fictie toont een waarheid die de wetenschapper, die zich aan striktere regels moet houden, ontsnapt is. 
Ter illustratie: een paar weken geleden hield ik een lezing voor ambtenaren van het ministerie van Justitie & Veiligheid die zich bezighouden met migratie. Een van de ambtenaren stelde mij een vraag over beeldvorming en werkelijkheid. Zij zei: ‘Om de zoveel tijd publiceer ik cijfers over overlastbezorgers onder asielzoekers die altijd weer laten zien dat het enorm meevalt met die overlastbezorgers, maar het komt niet aan. Wat doe ik fout?’ Ik antwoordde: ‘U doet niets fout. Maar als De Telegraaf een foto plaatst op de voorpagina van een incident met een asielzoekende overlastbezorger kan al uw feitenmateriaal de prullenbak in. Dit is hoe het werkt.’ 

 Het was de Duitse filosoof Hanno Sauer die in zijn boek over moraal schreef dat het zinloos en contraproductief is gelovigen van welke aard dan ook met feitenmateriaal van hun geloof te laten vallen. Hoe uitzinniger de bewering des te hardnekkiger de gelovigen zich eraan vastklampen. Het is de uitzinnigheid die ervoor zorgt dat de gelovigen een gemeenschap kunnen vormen. 
Of om het nog simpeler te zeggen: de gedachte dat mensen voortdurend of zelfs het grootste deel van de tijd redelijk en rationeel zijn wordt niet door feiten gesteund. 

Achter onze ficties en mythes gaat nog een andere werkelijkheid schuil, namelijk die van de vluchteling zelf die bijvoorbeeld in een Amerikaans grensdorpje tot stilstand komt en daarmee ongewild, het grensdorpje tot stilstand brengt. 
Over die werkelijkheid is ook nog wat te zeggen. Er is vraag naar arbeid, maar er is ook vraag naar het vluchten, zij het als gezegd dat die vraag aanzienlijk minder groot is dan de arbeidsvraag, vluchten is duur, soms erg duur, daarnaast risicovol, dikwijls levensgevaarlijk. De redenen om te vluchten zijn divers. Maar om als erkende vluchteling door het leven te gaan moet men bewijzen dat men in eigen land het leven niet meer zeker is. 

U ziet de perverse prikkels al voor u. 
De taak van de diverse naturalisatie- en migratiediensten wereldwijd is om de noodzakelijkheid en geloofwaardigheid van de vluchteling die asiel aanvraagt te wegen. Daarmee proberen zij orde aan te brengen in de grijze zone van het vluchtelingenwezen, het is een poging de landsgrens op een zo eerlijk mogelijke manier door het tentenkamp te trekken, in Lukeville of elders, maar selecteren blijft lastig. 
Wie is welkom en wie niet, en waarom. 
Binnen moet van buiten worden gescheiden. Het vreemde van het eigene. Open grenzen zijn een utopie, er zullen altijd grenzen zijn. De vraag is hoe wij die grenzen vormgeven.
 Hoe poreus moeten onze grenzen zijn? Die vraag is veelzijdig en vermoedelijk ook tegenstrijdig. Hoe poreus moet een grens zijn voor die ophoudt grens te zijn? De vraag impliceert een mate van controle die misschien een illusie is. 

In de Middeleeuwen gingen veel steden ’s avonds op slot, verbanning uit de stad gold in sommige gevallen als een acceptabele zij het gruwelijke straf. Het centrum zijn wij, in de periferie mogen de zondaars wegrotten. Dat is ruwweg de westerse mentaliteit, een mentaliteit die ik liever niet koloniaal of postkoloniaal zou willen noemen, al was het maar omdat die woorden beschuldiging en oordeel ineen zijn en daarmee niet het gesprek op gang brengen, maar het einde ervan inluiden. De tijdens de verkiezingscampagnes veelgehoorde woorden ‘grip op migratie’ zijn een symptoom van die mentaliteit. Want waarop moet grip worden gekregen? Op het feit dat sommige mensen in de geboorteloterij een iets minder gunstig lot trokken en een niet-westers paspoort kregen? 
Het toeval van de loterij is zou je kunnen zeggen aan absurditeit, maar aan de absurditeiten komt geen eind, zeker niet voor de asielzoeker die zich door een oerwoud van dergelijke absurditeiten, soms goedbedoelde absurditeiten, moet heen worstelen om binnen te komen. 
Het wachten is maar een van de vele absurditeiten. Of de vreemdeling zich in Lukeville bevindt of in Ter Apel, hij wacht, al geef ik toe dat de wachttijden kunnen verschillen, en in sommige landen is het hem toegestaan een beetje te werken, waardoor de tijd vermoedelijk iets sneller zal lijken te gaan. Volgens de IND duurt de asielprocedure 9 maanden tot een jaar. In Amerika is sprake van wachttijden tot 10 jaar. The Economist, niet bepaald een links tijdschrift, schreef dat je als vluchteling kunt kiezen uit twee smaken: ze nemen je te grazen of ze nemen je flink te grazen.

Let wel, het weekblad had het over de Amerikaanse overheid, maar ik meen dat iets soortgelijks gezegd kan worden over Europese overheden. De asielbureaucratie, daar hebben we het over, heeft als lastige bijkomstigheid dat de asielzoekers tijdens het wachten moeten worden opgeslagen in zogenoemde asielzoekerscentra. Het woord ‘opgeslagen’ is bewust gekozen. Zelfs nadat ze een status hebben gekregen – oftewel, nadat de noodzaak van hun migratie is erkend – moeten sommigen asielzoekers opgeslagen blijven worden omdat er geen huizen beschikbaar zijn. Volgens een recent onderzoek wordt dit huizentekort veroorzaakt door bejaarde Nederlanders die langer in hun eigen huis blijven zitten omdat ze niet kunnen of niet willen worden opgeslagen in een bejaardentehuis. Johan Conijn, bijzonder hoogleraar Woningmarkt aan de Universiteit van Amsterdam, brengt daar tegenin dat alle problemen simpelweg terug te voeren zijn tot ‘het feit dat we niet in staat zijn om meer te bouwen’. Achter de woorden ‘niet in staat’ kan heel veel schuilgaan. Wat de oorzaken ook zijn, de in- en uitstroom van en naar de verschillende menselijke opslaglocaties raakt verstopt. Die verstoppingen worden door sommige politici – en we mogen toch aannemen dat hun kiezers het met ze eens zijn – geweten aan de komst van de vreemdeling. Haal de vreemdeling uit het systeem en iedereen kan weer worden opgeslagen. Daar zijn echter geen bewijzen voor. 

 Ik ben geneigd te zeggen dat het tegenovergestelde het geval is. Het is niet zozeer de vreemdeling die ons land nodig heeft, wij zijn het die de vreemdeling nodig hebben. Goed, een van de informateurs heeft in een interview gezegd dat migratie niets oplost, maar zoals al aangestipt, migratie draagt wel degelijk bij aan tijdelijke oplossingen. En zolang we de onsterfelijkheid niet hebben bereikt zijn alle oplossingen tijdelijk. 
De Duitse Bondskanselier Scholz kondigde een halfjaar geleden aan dat Duitsland tienduizenden arbeidsmigranten nodig heeft om de economie draaiende te houden, wetende dat een hele generatie Duitsers binnenkort met pensioen gaat en dat Duitsers, net als andere Europeanen, al heel lang niet genoeg kinderen meer produceren om de bevolking zonder migratie op peil te houden. Het zijn geen boze machten die ons willen vervangen, geen samenzweerders, wij zijn het zelf, wij willen ons niet voortplanten, of niet genoeg, we nemen liever een hond, ik zeg dit zonder enig waardeoordeel, maar we wensen ook niet te sterven in een leeg land, wij willen liefdevol verzorgd worden, alleen door wie, dat wordt strak de vraag. 

Hoe poreus moeten onze grenzen zijn? Die vraag stelde ik zojuist. Wetende dat een gebrek aan porositeit de dood betekent, een te veel aan porositeit de samenleving kan ontwrichten. Hoeveel mensen mag Nederland per jaar binnenlaten? Ik ben geen mensenteller. Deze tekst mag hooguit een antwoord suggereren, allicht een ietwat idealistisch antwoord. Met de kanttekening dat elk idealisme dat geen minimaal respect toont voor de werkelijkheid en de menselijke psychologie gedoemd te ontaarden in sektarisme. 

Niet alleen in Nederland maar in vele andere landen is migratie hét thema waarmee de kiezer gemobiliseerd kan worden. Het is verleidelijk de democratie vervolgens te onderwerpen aan dwangverpleging – de kiezer moet tegen zichzelf worden beschermd – maar het resultaat mag niet zijn dat de democratie tijdens die operatie overlijdt. Niet alle middelen zijn geoorloofd om de democratie te redden, de democratie is zelf een middel, geen doel. The New York Times schrijft hoe de sluiting van de nabijgelegen grensovergang een economische ramp is voor het dorpje Why. Liever armoede dan de vreemdeling. Ook een absurditeit zou ik zeggen. De angst voor de vreemdeling, en ik begrijp heel goed dat migratie geen onverdeelde zegen is, is in laatste instantie weinig anders dan levensangst. Men vreest het leven dat nu eenmaal ten dele ongecontroleerd is, chaotisch en soms smerig. 

Men denkt het leven te kunnen dresseren als een huisdier. De frustratie dat dat niet lukt moet afvloeien. Door de geschiedenis heen is de vreemdeling, welke dan ook, altijd een ideale persoon om frustratie en woede op af te reageren, op angst en verlangen op te projecteren.

 Ik heb geen kant en klare oplossing voor de hier geschetste problematiek. Dat zou hoogmoedig zijn. We weten wel dat vrijwel alle wijzen zelfkennis aanbevelen. Om beter te weten wat ons beangstigt moeten we die angst onderzoeken. 

Ik ben een minimalist. Niemand hoeft te staan juichen over migratie. Maar je hoeft ook niet mee te werken aan een beleid waardoor duizenden migranten in de Middellandse Zee verdrinken, een van die plekken waar de humanistische idealen van Europa voor de zoveelste keer worden verraden. We hoeven zo’n beleid niet te ondersteunen. We hoeven zo’n beleid geen grip op migratie te noemen. 

Wie verandering wil aanbrengen, wie de markt die migratie ook is wil begrijpen moet om te beginnen feit en fictie van elkaar leren scheiden. Misschien zijn wij daartoe in staat. Misschien.

Dit is een onderdeel van de whitepaper die werd gepubliceerd naar aanleiding van het publieksevent Nieuwkomers & Werk op 20 juni. Wil je meer verdieping in de zomer? Download dan hier de whitepaper, met artikelen van onder andere Wilma Roozenboom en Karien van Gennip

Meer over grenzen

• Henk van Houtum: Migratie en de impact op de arbeidsmarkt